ابن‌جلاء ابوعبدالله احمد بن یحییاِبْنِ جَلاّء، ابوعبدالله احمد بن یحیی جلاء (د ۳۰۶ق/۹۱۸م)، از صوفیان نامدار شام می‌باشد. ۱ - معرفیسلمی [۱]
سلمی، محمد، ج۱، ص ۱۶۶، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
و به تبع وی انصاری [۲]
انصاری، خواجه عبدالله، ج۱، ص ۲۹۵، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
نام وی را محمد نیز گفته‌اند، ولی احمد را درست‌تر دانسته‌اند. خود او درباره شهرت پدرش به «جلاء» گفته است: پدرم زنگ از آهن نمی‌زدود، بلکه با سخنان خود زنگ گناهان از دل‌ها پاک می‌کرد، [۳]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۳۷۳، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۴]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱۴، ص۲۰۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و این لقب را ذوالنون به وی داده بوده است. [۵]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۲، ص۴۱۱، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۶]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۳، ص۳۰.
۲ - آشنایی با بزرگان طریقتابن جلاء در خانواده‌ای صوفی مشرب زاده شد. پدرش که خود از مشایخ تصوف بود، با بشر حافی ، معروف کرخی ، سَرِی‌ّ سَقَطی و ذوالنون مصری که از بزرگ‌ترین مشایخ آن عصر بودند، ارتباط داشت [۷]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۱۲، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱۴، ص۲۰۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۹]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۵ (۲)، ص۱۷، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
[۱۰]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۳، ص۳۰.
از این رو ابن جلاء از اوان جوانی با بزرگان طریقت آشنا بوده و گاه برخی از آنان را خدمت می‌کرده است. [۱۱]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۱۸۴- ۱۸۵، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
۳ - زادگاهدر منابع ذکری از تاریخ ولادت او به میان نیامده است، اما با توجه به اینکه وی محضر بشر حافی (د ۲۲۷ق) را درک کرده است، باید مدتی پیش از ۲۲۷ق تولد یافته باشد. وی در بغداد زاده شد، اما بعدها آن‌جا را ترک گفت و به رمله و دمشق رفت. [۱۲]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۶، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۱۳]
ابونعیم اصفهانی، احمد، ج۱۰، ص۳۱۴، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۱۴]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۲۱۳-۲۱۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۵]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۲، ص۴۴۳، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴ - ورود به طریقه تصوفاز سوانح زندگی او پیش از ترک بغداد اطلاعی در دست نیست و روشن نیست که در چه دوره‌ای از زندگی و به چه سبب دیار خویش را ترک گفته؛ گر چه چنین به نظر می‌رسد که به قصد ورود به طریقه تصوف از بغداد راهی سفر به شهرهایی چون مکه ، مدینه ، رمله و دمشق شده است. [۱۶]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۶، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۱۷]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۱۶۹، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۱۸]
کلاباذی، محمد، ج۱، ص۱۵۴، التعرف، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۱۹]
ابن عساکر، علی، ج۱، ص۸۰۶، تاریخ مدینه الدمشق، نسخه عکسی، احمد ثالث، شم ۲۸۸۷.
در این باب روایتی از خود او نقل شده است که مؤید این معنی است. وی گوید: «در ابتدا پدر و مادر را گفتم مرا در کار خدا کنید. گفتند کردیم. پس از پیش ایشان برفتم مدتی. چون باز آمدم، به در خانه رفتم و در بزدم. پدرم گفت: کیستی؟ گفتم فرزند تو. گفت: ما را فرزندی بود و به خدای بخشیدیم و بخشیده باز نستانیم، و در به من نگشاد». [۲۰]
عطار، فریدالدین، ج۱، ص۴۹۷، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۲۱]
ابونعیم اصفهانی، احمد، ج۱۰، ص۳۱۵، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۲۲]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱۴، ص۲۰۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۳]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۲۲، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
۵ - سفر به نقاط مختلفسراج [۲۴]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۱۶۹، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
از اقامت ۱۸ ساله او در مکه یاد کرده است، اما منابع دیگر به اقامت طولانی او در مکه اشاره‌ای نکرده‌اند. از حکایاتی که از قول او درباره مشاهداتش در جامع قیروان ذکر کرده‌اند، [۲۵]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۲۸۷، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۲۶]
انصاری، خواجه عبدالله، ج۱، ص۵۷۴-۵۷۵، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
چنین برمی‌آید که وی در سفر به مغرب تا قیروان پیش رفته و احتمالاً در طی همین سفرها به دیدار تنی چند از مشایخ صوفیه نائل شده است؛ و اینکه منابع از دیدار وی با ۶۰۰ تن از پیران صوفیه سخن گفته‌اند [۲۷]
ابونعیم اصفهانی، ج۱۰، ص۴۷، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۲۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱۴، ص۲۰۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۹]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۱۸، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۳۰]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۲۳، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۳۱]
انصاری، خواجه عبدالله، ج۱، ص۲۹۶، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۲]
ابن ملقن، عمر، ج۱، ص۳۶۳، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
حاکی از سفرهای او به نقاط مختلف است. ۶ - دیدار با بزرگان صوفیهمؤلفان تذکره‌ها و طبقات صوفیه نام گروهی از بزرگان صوفیه را که ابن جلاء با آنان دیدار و ارتباط داشته، ذکر کرده‌اند. ذوالنون مصری، ابوتراب نخشبی ، سری سقطی، ابوعلی رودباری ، جنید بغدادی ، ابوالحسن نوری و علی بن بندار صیرفی از آن جمله‌اند. [۳۳]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۲۰۹، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۳۴]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۶، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۳۵]
سلمی، محمد، ج۱، ص۳۶۲، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۳۶]
سلمی، محمد، ج۱، ص۴۲۷، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۳۷]
سلمی، محمد، ج۱، ص۴۶۹، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۳۸]
سلمی، محمد، ج۱، ص۵۳۳، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۳۹]
ابونعیم اصفهانی، احمد، ج۱۰، ص۲۱۹-۲۲۰، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۴۰]
ابونعیم اصفهانی، احمد، ج۱۰، ص۳۱۴، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۴۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۲۱۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۲]
هجویری، علی، ج۱، ص۱۶۹، کشف المحجوب، به کوشش و ژوکوفسکی، لنین‌گراد، ۱۹۲۶م.
[۴۳]
هجویری، علی، ج۱، ص۱۷۰، کشف المحجوب، به کوشش و ژوکوفسکی، لنین‌گراد، ۱۹۲۶م.
[۴۴]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۱۸۶، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۴۵]
ابن ملقن، عمر، ج۱، ص۱۳۷- ۱۳۸، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۷ - اساتید و شاگرداناولین راهنما و پیر او پدرش یحیی جلاء بوده و پس از او ظاهراً بشر حافی و ذوالنون مصری را خدمت می‌کرده و استاد او در طریقت ابوتراب نخشبی بوده است. گروهی از عرفای بنام سده ۴ق/۱۰م، چون ابوبکر محمد بن داوود دقی ، محمد بن سلیمان لباد و محمد بن حسن یقطینی را در شمار شاگردان و مریدان او ذکر کرده‌اند. [۴۶]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۶، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۴۷]
انصاری، خواجه عبدالله، ج۱، ص۲۹۵، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۴۸]
ذهبی، محمد، ج۱۴، ص۲۵۱، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۸ - راویان از ابن جلاءبرخی از شاگردان و نیز چند تن دیگر راویان گفته‌های او بوده‌اند و ابن عساکر (ذیل احمد بن یحیی ) اسامی این راویان را بدین شرح آورده است: محمد بن سلیمان لبّاد، ابوبکر محمد بن داوود دقی، ا بوالعباس وراق دمشقی ، محمد بن حسن یقطینی و محمد بن عبدالله جلندی . ۹ - خلط در روایات ویاز آن‌جا که ابن جلاء و پدرش هر دو از صوفیان بنام زمان خود بوده‌اند، تذکره‌نویسان در مواردی روایات مربوط به آن دو را خلط کرده‌اند، چنانکه داستان خندیدن پس از مرگ به هنگام غسل و تکفین را برخی به ابن جلاء [۴۹]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۲۲، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۵۰]
ابن عساکر، علی، ج۱، ص۸۰۶، تاریخ مدینه الدمشق، نسخه عکسی، احمد ثالث، شم ۲۸۸۷.
[۵۱]
عطار، فریدالدین، ج۱، ص۴۹۹، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۶۰ش.
و برخی دیگر به پدرش [۵۲]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۲، ص۴۱۱، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵۳]
ابن ملقن، عمر، ج۱، ص۸۶، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
نسبت داده‌اند. ۱۰ - آثاراز ابن جلاء اشعار و سخنانی نیز بر جای مانده است. اشعار وی به طور پراکنده در تذکره‌ها و طبقات صوفیه نقل شده است. [۵۴]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۷، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۵۵]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۹، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۵۶]
ابونعیم اصفهانی، احمد، ج۱۰، ص۳۱۵، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۵۷]
ابن عساکر، علی، ج۱، ص۸۰۶، تاریخ مدینه الدمشق، نسخه عکسی، احمد ثالث، شم ۲۸۸۷.
[۵۸]
ابن ملقن، عمر، ج۱، ص۸۳، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
سخنانی نیز در باب توکل ، بلا ، محبت ، فقر ، ورع ، خوف ، ابتلاء ، زهد ، تصوف و تفاوت میان زاهد و عابد و موحد از او نقل شده است. [۵۹]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۲۶، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۰]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۴۸، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۱]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۴۹، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۲]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۵۳، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۳]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۶۱، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۴]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۱۷۴، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۵]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۰، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۶]
سراج، عبدالله، ج۱، ص۲۲۱، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۶۷]
کلاباذی، محمد، ج۱، ص۹۵، التعرف، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۶۸]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۸، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۶۹]
ابونعیم اصفهانی، احمد، ج۱۰، ص۳۱۴- ۳۱۵، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۷۰]
مستملی بخاری، اسماعیل، ج۳، ص۱۲۴۲-۱۲۴۳، شرح التعرف، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۶۶ش.
[۷۱]
مستملی بخاری، اسماعیل، ج۳، ص۱۲۶۷، شرح التعرف، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۶۶ش.
[۷۲]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۲۲، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۷۳]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۶۵، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۷۴]
ابن ملقن، عمر، ج۱، ص۸۱ -۸۲، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۱ - مقام و منزلت والاکرامتی به او نسبت داده و گفته‌اند که در خواب از دست رسول اکرم گرده نانی گرفت که چون بیدار شد، نیمی از آن در دستش بود [۷۵]
مستملی بخاری، اسماعیل، ج۴، ص۱۷۸۰-۱۷۸۱، شرح التعرف، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۶۶ش.
[۷۶]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۱۹۵، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۷۷]
سمرقندی، عمر، ج۱، ص۱۴۲، منتخب رونق المجالس، به کوشش احمد علی رجایی، تهران، ۱۳۵۴ش.
و این حاکی از آن است که در نزد مردم آن روزگار دارای مقام و منزلتی خاص بوده است. برخی از بزرگان صوفیه هم عصر او نیز گفته‌اند: «در دنیا سه مردند که ایشان را چهارم نیست؛ ابوعثمان در نیشابور و جنید در بغداد و ابوعبدالله بن الجلاء به شام ». [۷۸]
عطار، فریدالدین، ج۱، ص۴۷۵، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۷۹]
سلمی، محمد، ج۱، ص۱۶۶، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
[۸۰]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۲۱۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۸۱]
قشیری، عبدالکریم، ج۱، ص۲۱، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۸۲]
انصاری، خواجه عبدالله، ج۱، ص۱۹۶، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۸۳]
ابن ملقن، عمر، ج۱، ص۲۳۹، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ابن جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۳) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق. (۴) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینه الدمشق، نسخه عکسی، احمد ثالث، شم ۲۸۸۷. (۵) ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۶) ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م. (۷) انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۸) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۹) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۰) سراج، عبدالله، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴م. (۱۱) سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م. (۱۲) سمرقندی، عمر، منتخب رونق المجالس، به کوشش احمد علی رجایی، تهران، ۱۳۵۴ش. (۱۳) شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م. (۱۴) عطار، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، ۱۳۶۰ش. (۱۵) قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، به کوشش انصاری شافعی، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م. (۱۶) کلاباذی، محمد، التعرف، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م. (۱۷) مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۶۶ش. (۱۸) هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش و ژوکوفسکی، لنین‌گراد، ۱۹۲۶م. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جلاء»، ج۱، ص۱۰۳۷. |